Proklimatyczna rewitalizacja miast

Krajowy system zrównoważonego gospodarowania energią ma między innymi za zadanie, integrować i uwspólniać kilka istotnych dokumentów na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym.

Rys.1. Koncepcja Krajowego Systemu Zrównoważonego Gospodarowania Energią. Źródło: Prezentacja Lidera Koalicji Pani Bożeny Herbuś wygłoszona w dniu 30.06.2016 roku

Spośród kluczowych obszarów systemu przedstawionych na rys.1, na spotkaniach Koalicji na rzecz Utworzenia Krajowego Systemu Zrównoważonego Gospodarowania Energią w okresie od stycznia 2014 do czerwca 2016 zajmowaliśmy się:

• Zagadnieniami planowania energetycznego w gminach,
• Planami gospodarki niskoemisyjnej,
• Problemem niskiej emisji w Polsce,
• Krajowymi i regionalnymi dokumentami strategicznymi dotyczącymi Gospodarki Niskoemisyjnej

Natomiast w dniu 30 czerwca 2016 r. w Warszawie odbyło się już VII Spotkanie ww. Koalicji, na którym głównym poruszanym zagadnieniem była proklimatyczna rewitalizacja.

Proklimatyczna (ekologiczna) rewitalizacja

Według ustawy z dnia 9 października 2015 r. o rewitalizacji, definicja rewitalizacji brzmi następująco: „Rewitalizacja stanowi proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji.”.

Celem tych działań jest wyprowadzenie obszaru z sytuacji kryzysowej, poprzez przywrócenie mu dawnych funkcji lub wykreowanie nowych oraz stworzenie warunków do jego dalszego rozwoju. Szacuje się^[1], że w miastach odsetek terenów zdegradowanych wynosi około 21,2%. Na tych obszarach mieszka około 2,4 mln osób. Około 64% terenów zdegradowanych (13,6% ogółu terenów w miastach) to stare dzielnice śródmiejskie i blokowiska. Dane te, choć szacunkowe, pozwalają ocenić skalę problemów i potencjałów, które rewitalizacja może wyzwolić, zmieniając polskie miasta.

Sytuacja kryzysowa oznacza szereg szkodliwych i niszczycielskich procesów, które dotykają przestrzeni miejskiej, obiektów budowlanych, urządzeń technicznych, a tym samym społeczeństwa oraz gospodarki, a w konsekwencji powodują degradację danego obszaru. Ponadto, tereny zdegradowane zamieszkują często grupy społeczności lokalnej, słabe ekonomicznie, co obciąża jeszcze bardziej te obszary trudną problematyką socjalną. Na terenach tych, oprócz groźnych zjawisk społecznych takich jak bezrobocie, ubóstwo i związane z tym patologie, dochodzi do problemów ze zjawiskiem ubóstwa energetycznego i z lokalnym zanieczyszczeniem powietrza.

Warto zaznaczyć, że zazwyczaj na obszarze przewidzianym do rewitalizacji istnieje duży potencjał ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Należy więc wykorzystać proces rewitalizacji miast do rozwoju sprzyjającego ochronie klimatu i adaptacji do jego zmian. Taką rewitalizację nazwiemy proklimatyczną (proekologiczną).

Proces rewitalizacji poprzedzony jest programem rewitalizacji gminy (miasta). Co więc powinien zawierać taki program i o jakie zagadnienia w stosunku do standardowej wersji powinien być uzupełniony, aby rewitalizację wykonaną według tego programu można było nazwać proklimatyczną (proekologiczną)?

Program rewitalizacji zgodnie z ustawą o rewitalizacji powinien zawierać między innymi:

• opis powiązań programu rewitalizacji z dokumentami strategicznymi i planistycznymi gminy;
• diagnozę czynników i zjawisk kryzysowych oraz skalę i charakter potrzeb rewitalizacyjnych;
• zasięgi przestrzenne obszarów rewitalizacji:
• wizję stanu obszaru po przeprowadzeniu rewitalizacji (planowany efekt rewitalizacji);
• cele rewitalizacji oraz odpowiadające zidentyfikowanym potrzebom rewitalizacyjnym kierunki działań mających na celu eliminację lub ograniczenie negatywnych zjawisk;
• listę planowanych, podstawowych projektów i przedsięwzięć rewitalizacyjnych;
• charakterystykę pozostałych rodzajów przedsięwzięć rewitalizacyjnych realizujących kierunki działań, mających na celu eliminację lub ograniczenie negatywnych zjawisk powodujących sytuację kryzysową;
• mechanizmy zapewnienia komplementarności między poszczególnymi projektami/przedsięwzięciami rewitalizacyjnymi:
• ramy finansowe
• mechanizmy włączenia mieszkańców, przedsiębiorców i innych podmiotów i grup aktywnych na terenie gminy w proces rewitalizacji;
• system realizacji (wdrażania) programu rewitalizacji;
• system monitoringu i oceny skuteczności działań i system wprowadzania modyfikacji w reakcji na zmiany w otoczeniu programu.

Analiza wymaganej zawartości programu rewitalizacji wskazuje, że nie ma konieczności zmiany aktów prawnych. Należy jedynie opracować pewne wytyczne i algorytmy wykonywania programów rewitalizacji i realizacji projektów w nim zawartych, aby rewitalizacje nazwać proklimatyczną.

Rekomendacje w zakresie tworzenia programów proklimatycznej rewitalizacji

Programy proklimatycznej rewitalizacji należy wykonywać zgodnie z wytycznymi zapisanymi w Ustawie o rewitalizacji modyfikując standardowe procedury tworzenia gminnego programu rewitalizacji. Zacząć należy od identyfikacji obszarów zdegradowanych i określeniu na tych obszarach zjawisk niekorzystnych z punktu widzenia polityki klimatycznej, ekologicznej i energetycznej. W kolejnym etapie tworzenia programu należy sprawdzić w innych strategicznych dokumentach gminnych typu Plany gospodarki niskoemisyjnej lub Programy ograniczenia niskiej emisji, jakie są wspólne obszary interwencji. Na tak zidentyfikowanych obszarach należy oszacować wielkość emisji gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń powietrza typu pyły, tlenki siarki czy tlenki azotu. Rekomenduje się, aby w celach programu rewitalizacji zapisać wielkości efektów ekologicznych jakie po przeprowadzeniu rewitalizacji osiągnięte zostaną w poszczególnych, realizowanych w ramach programów, projektach. Celowym wydaje się zastosowanie metod optymalizacji wielokryterialnej do wyboru projektów, które powinny się znaleźć w programach rewitalizacji. Jednym z kryteriów optymalizacji powinna być minimalizacja emisji gazów cieplarnianych.

Doświadczenia praktyczne dotyczące rewitalizacji

Mimo, że rewitalizacja w Polsce realizowana jest od wielu lat, koncepcja proklimatycznej rewitalizacji dopiero niedawno ujrzała światło dzienne. Przykładem może być Sopot, gdzie od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku realizowany był program rewitalizacji zabytkowego centrum miasta, który znacząco zmienił wizerunek tego kurortu. Miasto odzyskało dawną urodę i renomę. W ciągu 12 lat obowiązywania programu zrealizowano 247 projektów (remonty budynków) za około 30 mln zł, z tego 66 % tej kwoty stanowiły wydatki mieszkańców. Program rewitalizacji zabytkowego centrum Sopotu był realizowany dwutorowo, tj. przez modernizację istniejącej zabudowy mieszkaniowej z zastosowaniem pomocy finansowej miasta dla wspólnot mieszkaniowych, a także przez kompleksowe zagospodarowanie obszarów miasta z udziałem inwestora zewnętrznego. Program stał się wzorcem dla innych miast.

Kolejnym ciekawym programem rewitalizacji zawierającym elementy ekologiczne był mikroprogram rewitalizacji warszawskiej Pragi-Północ^[2].

W Mikroprogramie Rewitalizacji Dzielnicy Praga-Północ było wpisanych 10 projektów miejskich i 10 projektów beneficjentów zewnętrznych powstałych przy współudziale i akceptacji społeczności lokalnej. W ramach mikroprogramu remontowane były kamienice, w większości zabytki, wpisane do gminnego lub wojewódzkiego rejestru zabytków. Z uwagi na niski standard i zły stan techniczny wymagały one gruntownych remontów, termomodernizacji z wymianą wszystkich instalacji i doposażeniem budynków w c.o i c..w.u. Ich remont przebiegał z uwzględnieniem zaleceń konserwatorskich. Przyłączenie tych obiektów do sieci ciepłowniczej zmniejszyło emisje gazów cieplarnianych i zanieczyszczeń powietrza co stanowi zasadniczy element proklimatycznej rewitalizacji. O sukcesie wdrożenia Mikroprogramu na Pradze-Północ zadecydowała wielowątkowość i kompleksowość podjętych działań uwzględniających zarówno aspekt gospodarczy i społeczny rewitalizacji, zgodnie z pełną definicją tego pojęcia, jak również otwarta polityka informacyjna zapewniająca aktywny udział mieszkańców.

Przedstawione przykłady pokazujące sukcesy miast w zakresie rewitalizacji nie przekładają się na globalne efekty rewitalizacji w Polsce. Powodem takiego stanu rzeczy są liczne bariery. Podstawową trudnością realizacji programów rewitalizacji na szeroką skalę są niewystarczające środki finansowe oraz problemy prawne i rozproszenie struktury własności gruntów. Za dość istotne bariery w zarządzaniu procesami rewitalizacji można uznać także obawy samorządów co do zastosowania formuły partnerstwa publiczno-prywatnego, brak wykształconej kadry oraz postawę roszczeniową mieszkańców zdegradowanych terenów. Niestety, w Polsce brakuje wypracowanych modeli, mechanizmów i instrumentów zachęcających do włączania zarówno mieszkańców jak i inwestorów zewnętrznych (np. deweloperów) w procesy rewitalizacji.

Podsumowanie i wnioski

Powyżej omówiono koncepcję proklimatycznej (ekologicznej) rewitalizacji, przedstawiono rekomendacje i przykłady ciekawych programów rewitalizacyjnych, zidentyfikowano bariery w tym obszarze i wyciągnięto nastepujace wnioski:

- Proklimatyczna rewitalizacja obszarów zdegradowanych powinna być elementem polityki zrównoważonego rozwoju miasta.

- Strategię rewitalizacji należy określać w odniesieniu do obszaru całego miasta a programy rewitalizacyjne do poszczególnych obszarów zdegradowanych.

- Koncentracja działań rewitalizacyjnych powinna mieć miejsce na obszarach szczególnego natężenia zjawisk kryzysowych z punktu widzenia polityki klimatycznej i zanieczyszczenia powietrza.

- Należy pokonać liczne bariery blokujące procesy rewitalizacji, w tym też proklimatycznej.

---------------------------

^{[1] Dagmara Milczyńska – Hajda, Programowanie rewitalizacji a proces zmiany miasta……., http://mliczynska.pl/miasto/}

^{[2] http://www.praga-pn.waw.pl/page/372,rewitalizacja-pragi-polnoc.html}