Zamek Książąt Mazowieckich

Najstarsze wzmianki o warowni pochodzą z roku 1429, kiedy to jego architekt – mistrz Niklos przedstawił księciu rachunki budowlane dotyczące prac przy wznoszeniu twierdzy. Niespełna pół wieku później książęca rezydencja uległa poważnym uszkodzeniom, będącym wynikiem pożaru, który w roku 1467 strawił stare miasto. Obiekt szybko odbudowano i podczas prac renowacyjnych znacznie unowocześniono. Nowe wnętrza budziły zachwyt, a przepych i zgromadzone w nich kosztowności świadczyły o zamożności jego bogatych mieszkańców. Po śmierci ostatniego księcia mazowieckiego, Janusza III, został ofiarowany w posagu królowej Bonie, żonie Zygmunta Starego. W XVI wieku zamek zostaje przebudowany na renesansową rezydencję królowej Bony, wtedy właśnie przeżywa czasy swojej świetności. Największych zniszczeń zamek doznał w okresie potopu szwedzkiego. Założenie obronne zbudowane zostało na bagnach, na prawym brzegu rzeki Łydyni. Aby zamek zachował stabilność na tak niepewnym gruncie, w bagnistym podłożu zatopiono masę żwiru i cegieł oraz setki dębowych pni i dopiero wówczas rozpoczęto budowę. Masywna, ceglana twierdza ma kształt regularnego czworoboku (48 na 57 metrów) z dwiema potężnymi basztami (zachodnia, zwana arsenałem i wschodnia, zwana więzienną) od strony rzeki. Usytuowane w południowych narożach zamku wieże osłaniały podejście do bramy. Pierwotnie miały one tę samą wysokość, co mury obwodowe. Dostęp do nich prowadził prosto z chodników straży, znajdujących się po wewnętrznej stronie murów obronnych. W północnej części dziedzińca stał tzw. pałac książęcy. Był to budynek o dwu kondygnacjach, z czterema pomieszczeniami na każdym poziomie. Jego przyziemia zajmowały kuchnia i spiżarnia, natomiast na piętrze mieściły się sale reprezentacyjne. Po odbudowie, będącej wynikiem pożaru, podwyższono mury i wieże oraz dobudowano piętro pałacu, na którym umieszczono sypialnie i kaplicę św. Stanisława. Funkcje gospodarcze przejęły wtedy drewniane budynki, rozlokowane wzdłuż wschodniej i południowej kurtyny murów. Aby uchronić zamek przed podmyciem przez podnoszące się wody gruntowe, o 1,5 metra podwyższono poziom dziedzińca (podobno w tym celu trzeba było nawieźć ponad 2000 wozów z gliną). Najpoważniejszych przeobrażeń budowla doświadczyła w wieku XVI. Zlikwidowano wówczas starą bramę od południa, przebito zaś nową – w południowej części kurtyny zachodniej. Wjazd na dziedziniec poprzedzało przedbramie w formie niewielkiego ryzalitu. Znajdował się tam mechanizm do opuszczania zwodzonego mostu, a na jego piętrze usytuowany był pokoik dla odźwiernego. Po raz kolejny nadbudowano wieże i przystosowano je do broni palnej. W południowej części dziedzińca dostawiono ciąg murowanych budynków; podwyższono też górną kondygnację pałacu, który uzyskał renesansowy wystrój.