Ochrona praw autorskich architekta
Ustawą normującą w polskim prawie całościowo zagadnienia autora i utworu a także uprawnień wynikających z eksploatacji utworu jest ustawa z 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. Nr 24, poz. 83 z późn. zm.).
System norm prawnych, regulujących kwestie prawa do utworu to prawo autorskie w znaczeniu przedmiotowym.
Natomiast prawo autorskie w znaczeniu podmiotowym to uprawnienie, które nabywa twórca przez sam fakt stworzenia utworu.
Polskie prawo wyróżnia prawa autorskie majątkowe i osobiste
O ile prawa autorskie majątkowe mogą stanowić przedmiot czynności cywilnoprawnych, czyli mogą być przykładowo zbywane, o tyle prawa autorskie osobiste są niezbywalne i nierozerwalnie związane z autorem.
W praktyce oznacza to, iż do prawa autorskiego osobistego możemy zaliczyć fakt, iż pod każdym projektem widnieje podpis jego autora i w żaden – prawnie skuteczny – sposób nie można tego zmienić. Nie ma bowiem możliwości sprzedaży „autorstwa” do utworu. Jeżeli X jest autorem projektu Y to nie istnieje żadna forma czynności prawnej, która mogłaby sprawić aby autorem projektu Y była inna osoba niż jej twórca, czyli X.
Zupełnie odmiennie jest natomiast z prawami autorskimi majątkowymi. Przykładem może być licencja. Architekt może bowiem udzielić licencji np. niewyłącznej na projekt budowlany w określonej lokalizacji. Prawa autorskie majątkowe mogą być zbywane, przez co umożliwia się zamawiającym „posługiwanie się” projektem w celu budowy.
Uprawnienia projektanta
Zgodnie z art. 17 ustawy o prawach autorskich i pokrewnych jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.
Zgodnie z art. 16 powyższej ustawy autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem. Ustawodawca wskazał przy tym na pewne formy tej więzi, które objęte zostały treścią prawa autorskiego. Chodzi tutaj w szczególności o prawo do:
1) autorstwa utworu,
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelności wykorzystania,
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.
Pola eksploatacji prawa autorskiego
Art. 50 ustawy o prawach autorskich i pokrewnych przewiduje najistotniejsze pola eksploatacji. Są nimi w szczególności:
1) w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu - wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową,
2) w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono - wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy,
3) w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w pkt 2 - publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym.
Współautorstwo projektu
Podmiotem praw autorskich jest architekt, czyli twórca utworu ale wyłącznie jako osoba fizyczna, nigdy natomiast jako osoba prawna, ponieważ utwór jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze.
Często zdarza się, że projekt budowlany jest współtworzony przez co najmniej dwie osoby współuprawnione z tytułu praw autorskich do stworzonego utworu. Mówimy wtedy o współautorstwie projektu.
W świetle prawa autorskiego każdy z współtwórców, np. architekt i konstruktor, posiada indywidualne prawa do utworu. Współtwórczość majątkowych praw autorskich do utworu współautorskiego (projektu budowlanego) jest współtwórczością ułamkową, a ułamek ten pozwala ustalić umowna wartość wkładu.
W przypadku gdy więcej niż jedna osoba współtworzy projekt, współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie. W takim przypadku, gdy nie umówiono się inaczej, istnieje domniemanie, że wielkości udziałów są równe. Jeżeli jednak któryś ze współautorów uważa, iż poniósł większy od pozostałych wkład pracy, a w drodze umowy nie jest możliwe takie ustalenie, każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd.
Każdy ze współtwórców może wykonywać prawo autorskie do swojej części utworu mającej samodzielne znaczenie, bez uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców.
Do wykonywania prawa autorskiego do całości projektu potrzebna jest zgoda wszystkich współtwórców. W przypadku braku takiej zgody, każdy ze współtwórców może żądać rozstrzygnięcia przez sąd, który orzeka uwzględniając interesy wszystkich współtwórców.
Jeżeli twórcy współstworzyli projekt w celu wspólnego rozpowszechniania, każdy z nich może żądać od pozostałych twórców udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie tak powstałej całości. Niemniej jednak, niezależnie od tego, który ze współautorów będzie udostępniał projekt zamawiającym, zawsze określenie autora projektu powinno zawierać wszystkich jego współtwórców. Zatajenie któregokolwiek z autorów, stanowi przywłaszczenie autorstwa.
Środki ochrony prawnej
Na gruncie Kodeksu cywilnego przysługuje roszczenie o odszkodowanie; na gruncie Kodeksu karnego pokrzywdzony ma prawo złożenia wniosku o ściganie w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa.
Zakres ochrony prawno-karnej
Zgodnie z art. 115-119 ustawy o prawach autorskich i pokrewnych ochroną prawną pod rygorem odpowiedzialności karnej objęte zostały:
- przywłaszczanie sobie autorstwa albo wprowadzanie w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania,
- bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnianie cudzego utworu w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu lub nadania,
- bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom w celu rozpowszechnienia utrwalanie lub zwielokrotnianie cudzego utworu w wersji oryginalnej lub w postaci opracowania, artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu lub nadania,
- w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przedmiot będący nośnikiem utworu, artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu rozpowszechnianego lub zwielokrotnionego bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom nabywanie lub pomaganie w jego zbyciu albo przedmiot ten przyjmowanie lub pomaganie w jego ukryciu,
- wytwarzanie urządzenia lub jego komponentów przeznaczonych do niedozwolonego usuwania lub obchodzenie skutecznych technicznych zabezpieczeń przed odtwarzaniem, przegrywaniem lub zwielokrotnianiem utworów lub przedmiotów praw pokrewnych albo dokonywanie obrotu takimi urządzeniami lub ich komponentami, albo reklamowanie ich w celu sprzedaży lub najmu, uniemożliwia lub utrudnianie wykonywania prawa do kontroli korzystania z utworu, artystycznego wykonania, fonogramu lub wideogramu albo odmawianie udzielenia informacji.
Podsumowując można posłużyć się najprostszym przykładem sprzedaży projektu domu mieszkalnego. Jeżeli architekt udzieli licencji niewyłącznej inwestorowi, wówczas inwestor nabywa prawa autorskie majątkowe do projektu ale wyłącznie w danej lokalizacji, co oznacza, że architekt może sprzedać ten sam projekt również innemu nabywcy w innej lokalizacji. Niezależnie jednak od sprzedaży praw majątkowych, architekt zachowuje swoje prawa osobiste do projektu czyli prawo do autorstwa.
Autorzy:
Marta Kozak-Janik
