Prawa autorskie w kontekście indywidualnych projektów architektonicznych
Wyjaśniamy i odpowiadamy na pytania kto jest właścicielem praw autorskich projektu, jakie prawa pozostają projektantowi po sprzedaży projektów? Czy projekt tworzony dla klienta indywidualnego może zostać ponownie sprzedany?
Projekt jako utwór objęty prawem autorskim
Projekt architektoniczny, architektoniczno-urbanistyczny oraz urbanistyczny został wskazany wprost jako przykład utworu w art. 1 ust. 2 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej „p.a.”). Aby jednak taki projekt mógł zostać zakwalifikowany jako utwór musi spełnić także dodatkowe kryteria, a w szczególności stanowić przejaw twórczej działalności człowieka (nie SI) i mieć indywidualny oraz unikalny charakter. To, jakie rodzaje projektów architektonicznych „zasługują” na to, aby tytułować je mianem utworu, a które nie, jest stosunkowo obszernym zagadnieniem, które wychodzi poza przedmiot tego artykułu. Niemniej na jego potrzeby można poprzestać na stwierdzeniu, że utworem będzie projekt architektoniczny zawierający indywidualne i oryginalne rozwiązania w zakresie estetyki, konkretnych rozwiązań technicznych, czy odpowiedni poziom artyzmu. W przypadkach projektowania na indywidualne zlecenie, projekt architektoniczny z reguły będzie mieć charakter utworu, jako że - przynajmniej teoretycznie - będzie wymagać uwzględnienia indywidualnych preferencji klienta czy jego upodobań, co już powinno nadać projektowi charakter indywidualny i twórczy.
Zatem wychodząc z założenia, że mamy do czynienia z projektem architektonicznym będącym utworem w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, projekt ten będzie – jak każdy inny utwór – wiązać się z ochroną autorskich praw majątkowych i osobistych do utworu, a do jego realizacji (wybudowania budynku) będzie niezbędna zgoda uprawnionego z tytułu majątkowych praw autorskich do niego, wyrażona albo w formie licencji, albo przez zbycie autorskich praw majątkowych do projektu.
Kwestie te co do zasady reguluje (albo powinna regulować) umowa pomiędzy architektem a inwestorem. Bez zgody uprawnionego na realizację projektu, sam projekt jest jedynie kosztownym zbiorem rysunków, którego inwestor nie będzie mógł wykorzystać zgodnie z celem, bez narażenia się na zarzut naruszenia autorskich praw majątkowych do utworu.
Postanowienia dot. praw autorskich majątkowych
Co się dzieje w sytuacji, kiedy strony nie zawierają w umowie żadnych szczególnych postanowień dotyczących autorskich praw majątkowych do projektu architektonicznego? W przepisie art. 61 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewidziano, że jeżeli umowa nie stanowi inaczej, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania go tylko do jednej budowy. W przepisie tym zatem zawarto kompromis pomiędzy interesem projektanta i interesem inwestora. Pierwszy z nich ma gwarancję, że w oparciu o stworzony przez niego projekt zostanie wybudowany jeden budynek. Drugi z nich – że mimo braku postanowień w umowie z projektantem, w ramach uiszczonego wynagrodzenia za stworzenie projektu, faktycznie będzie uprawniony go w pełni zrealizować. Jak to jednak bywa przy tego rodzaju kompromisowych rozwiązaniach ustawowych, nie nadążają one w pełni za praktyką i wywołują wątpliwości interpretacyjne, w rozwiązanie których siłą rzeczy musi wkroczyć orzecznictwo.
Przede wszystkim art. 61 p.a. nie ingeruje w kwestie dotyczące własności praw majątkowych do projektu. Jedynym uprawnionym z tego tytułu pozostaje podmiot (projektant, biuro architektoniczne), który projekt stworzył. Prawo realizacji projektu wynika z samego przepisu art. 61 p.a. Nie jest to więc licencja ani żadne inne rozwiązanie, w oparciu o które inwestor zyskałby jakiekolwiek inne uprawnienia do wykonywania autorskich praw majątkowych do projektu.
Przeniesienia praw autorskich
W sytuacji, w której inwestor nabywa autorskie majątkowe prawa do projektu (mniejsza w jakim zakresie), co do zasady nabywa możliwość zbycia tych praw innemu podmiotowi, przy czym może to uczynić przed realizacją inwestycji, a może to nastąpić już po realizacji. Inwestor zbywa prawa majątkowe autorskie wraz z prawem własności nieruchomości, której dotyczy inwestycja, albo i nie.
W sytuacji, kiedy – z powodu braków w umowie – strony muszą polegać na art. 61 p.a. sprawa wygląda zupełnie inaczej. Przede wszystkim nie ma możliwości zbycia autorskich praw majątkowych do projektu przez inwestora na rzecz innego podmiotu z tej prostej przyczyny, że inwestor nie nabył takowych od projektanta. Inwestor chce jednak sprzedać nieruchomość. I co wtedy? Logika podpowiada, że nie można przenieść uprawnienia do realizacji projektu z art. 61 p.a. po jej zakończeniu tj. po wybudowaniu budynku. I taki też pogląd prezentuje aktualne orzecznictwo. Sąd Najwyższy w wyroku z 25 maja 2017 r. w sprawie II CSK 531/16, w którym wyraźnie stwierdził, że „z art. 61 (…) nie wynika by uprawnienie do jednokrotnego wykorzystania nabytego egzemplarza projektu było nieprzenoszalne na inną osobę. Przeniesienie takie należy uznać za dopuszczalne, jeżeli zostanie dokonane przed jednokrotnym wykorzystaniem nabytego egzemplarza przez tego, który nabył jego własność od twórcy”.
Stanowisko to Sąd Najwyższy potwierdził w wyroku z 22 marca 2019 r. w sprawie I CSK 104/18, gdzie stwierdził także art. 61 p.a. „uprawnia do eksploatacji projektu architektonicznego w każdy sposób podporządkowany jego materialnej realizacji w postaci budowy. Nie powinien też budzić wątpliwości zbywalny charakter prawa, które przyznaje art. 61 p.a. Istotne jest bowiem ograniczenie wykorzystania projektu będącego przedmiotem umowy do jednej budowy, a nie to, kto ten projekt wykorzysta”.
W tym z ostatnich orzeczeń Sąd Najwyższy rozstrzygnął także inny istotny problem praktyczny, tj. zakres dopuszczalności modyfikacji projektu w braku klasycznego nabycia autorskich praw majątkowych do projektu w tym zakresie. Sąd Najwyższy stwierdził, że nabywca egzemplarza projektu architektonicznego ma prawo do dokonania wszelkich czynności funkcjonalnie służących realizacji celu, jakim jest wybudowanie budynku na podstawie projektu, w tym zyskuje uprawnienie do „opracowania dalszych projektów (dzieł zależnych) niezbędnych do realizacji budowy lub do włączenia nabytego projektu do całości opracowania, które dopiero może być podstawą budowy (…). Budowa jest na ogół przedsięwzięciem na tyle złożonym, że w razie opowiedzenia się za pierwszym stanowiskiem, w wielu przypadkach art. 61 p.a. nie mógłby mieć zastosowania i inwestorzy pozostaliby - jak trafnie zauważono w literaturze przedmiotu - z bezwartościową dokumentacją”.
Podsumowanie
Jak zatem wynika z powyższego, nieuregulowanie w umowie o projekt architektoniczny kwestii licencji czy nabycia autorskich praw majątkowych do projektu architektonicznego, nie oznacza i nie może oznaczać, że inwestor nie będzie mógł zrealizować inwestycji, jako że takie uprawnienie przyznaje mu wprost ustawa, a orzecznictwo (przynajmniej w obecnym stanie prawnym) doprecyzowuje, że będzie mógł w oparciu o ten projekt dokonać niezbędnych opracowań w celu realizacji zamierzenia budowlanego.
Niemniej jednak gwarancje z art. 61 p.a. nie chronią w pełni interesów stron i nie zabezpieczają ich przed ewentualnymi sporami powstałymi zarówno na tle zagadnień z zakresu praw autorskich, ale także odpowiedzialności zawodowej i karnej za wadliwość rozwiązań zawartych w projekcie. Nadto proces budowlany w Polsce – niezależnie od tego, czy dotyczy budowy domu jednorodzinnego, czy całego osiedla, jest skomplikowany zarówno formalnie, jak i praktycznie. Często wiąże się z koniecznością prowadzania zmian do projektu, występowaniem o zmianę decyzji o udzieleniu pozwolenia na budowę. Kolejnym zagadnieniem jest możliwość dokonania zmian konstrukcyjnych w budynku po ostatecznym zakończeniu procesu budowlanego. Już z tego względu warto jest zadbać, aby w umowie o wykonanie projektu architektonicznego kwestie związane z realizacją tego projektu były jak najlepiej sprecyzowane.
Autorzy:
Agnieszka Dąbek Radca Prawny w Chałas i Wspólnicy
